Kawiarnie modernistycznej awangardy

INTO THE NIGHT. DIE AVANTGARDE IM NACHTCAFE
Dolny Belweder i Oranżeria, 14.02.-1.06.2020

Barwna wystawa w Dolnym Belwederze i Oranżerii (14.02.2020 – 1.06.2020) trochę umknęła wiedeńskiej publiczności poprzez pandemię. Wielka szkoda, gdyż temat jakże zachwycający miłośnikόw sztuki modernistycznej. Kawiarnie, kluby nocne, kabarety były miejscem spotkań rόżnych kultur, grup społecznych, artystόw. Były platformą kreatywnej wymiany zdań, pulsującym kosmosem dla malarzy, pisarzy, muzykόw, architektόw. Into the Night prezentowała alternatywne miejsca spotkań artystycznego życia nocnego w okresie lat 1880-1960-tych we wspόłpracy z Londyńskim Centrum Kultury – BARBICAN.

Przy kawie i nie tylko

Przy kawie i nie tylko powstawały nowe kierunki sztuki. W wiedeńskim Fledermaus prowadzono rozmowy o zmierzchu secesji, ktόrą powoli wypierał ekspresjonizm. Kluby nocne w Berlinie były katalizatorem Nowej Rzeczowości (Neue Sachlichkeit), kabaret Voltaire (Cabaret Voltaire) w Zurichu był platformą narodzin dadaizmu. Wystawa wybiega poza granice Europy, celowo pokazując rozmach zmian przełomu i początkόw 20 wieku.

Inspirującą była w latach 1920-tych kawiarnia w Meksyku – Café de Nadie, albo w Nigerii Mbari Artists and Writers Club. W ramach trwającej ekspozycji odbywały się wykłady, przedstawienia teatralne, koncerty i performances. Ze względu na okres pandemii, całość nie była w pełni „skonsumowana” przez widzόw. Przekrόj listy artystόw sam mόwi o zasięgu tematyki. Giacomo Balla, Otto Dix, Aaron Douglas, Ibrahim El-Salahi, Hannah Höch, Josef Hoffmann, Elfriede Lose-Wächtler, Oskar Kokoschka, Jeanne Mammen, Henri de Touluse-Lautrec, Prince Twins Seven Seven. Kawiarniane życie uskrzydlało wymianę zdań pomiędzy przedstawicielami rόżnych dziedzin sztuki, miało wpływ na politykę, na kształtowanie się nowych rόl w społeczeństwie, na obalanie skostniałych mitόw, było sferą uwalniającą wszelkie tabu. Paryski Chat Noir ze swoim Teatrem Cieni zapoczątkował kulturę kinową.

Kawiarnia Café L’Aubette w Strasburgu stała się miejscem narodzin abstrakcyjnego designu (Theo van Doesburg). Duże znaczenie dla narodzin futuryzmu miał nocny klub Bal Tic Tac w Rzymie i Cabaret Del Diavolo. Zaprezentowano około 320 obiektόw, fotografie, obrazy, filmy, rysunki. Obok analizy znanych klubόw i kawiarni modernistycznej Europy, podjęto temat walki z rasizmem, sięgając historycznie do lat 1920-tych i 1930-tych i działalność klubόw jazzowych Nowego Jorku (Harlem – Renaissance).

Kabarett Fledermaus w Wiedniu i Secesja

Fledermaus w Wiedniu. fot. ewasteinhardt

Powstał w 1907 roku przy ulicy Kärtnerstrasse 33, wejście Johannesgasse 1. Swoją nazwę zapożyczył ze słynnej operetki Johanna Straussa – Nietoperz (Fledermaus). Koncepcja kabaretu była opracowana przez twόrcόw Wiener Werkstätte (Wiedeńskie Warsztaty  – WW). Architekt Josef Hoffmann, twόrca Koloman Moser, biznesmen Fritz Waerndorfer stworzyli artystyczną grupę, ktόrej celem było obalenie masowej produkcji obiektόw codziennego życia, przywołując rόwnocześnie oryginalność w rzemiośle i użyteczność sztuki. Stworzone do tego przedsięwzięcia pomieszczenie kabaretu miało być przykładem syntezy wielu dziedzin, architektury, malarstwa, poezji, muzyki i tańca, każdy artysta winien tutaj znaleźć miejsce dla swoich dokonań. Znaleziony lokal w centrum Wiednia wydawał się być doskonały dla tej idei, sztuki kompleksowej. Piwnicę domu czynszowego przekształcono w teatralną scenę. Całościowy koncept opracował Josef Hoffmann, łącznie z wyposażeniem wnętrza. Biało-czarne marmurowe schody prowadzące do suteren domu oraz szyld wykonał Bertold Löffler. Ściany baru tworzyły mozaikę składającą się z siedmiu tysięcy kolorowych płytek w rόżnej wielkości i z rόżnymi motywami, tworząc istną eksplozję barwy i tematu. Scena i widownia była utrzymana w minimalistycznej bieli. Skupiono także uwagę na małych przedmiotach i popielniczkach, sztućcach, kopertach papierowych, na fartuchach obsługi z logo kabaretu „KF”. Całościowy pomysł „WW” manifestował wpływ dekoracyjnej secesyjnej estetyki, rozprawiając się rόwnocześnie ze zmysłowością rodzącego się ekspresjonizmu. Rozmach z jakim rozpoczęto działalność zabił prędko istnienie kabaretu, ktόry ze względu na problemy finansowe zamyka swoje podwoje w 1913 roku.

fot.ewasteinhardt

Lata świetności kabaretu przyniosły duży plon: satyrycze sztuki, teatr cieni, awangardowy taniec, interpretacje poezji, koncerty. Szereg przedstawień wyrόżniało się ekstrawagancją i surrealistycznymi kostiumami, ktόrych autorami byli: Eduard Josef Wimmer-Wisgrill i Josef von Divèky. Na scenie gościły sławy tego okresu, tancerka Greta Wiesenthal, czy piosenkarka Marya Delvard. Program artystyczny miał forsować „eksperymentalne” w sztuce, pomieszanie kabaretu z kolei miało stwarzać miłą, higieniczną, kulturalną atmosferę, obalając panującą wtedy estetykę takich pomieszczeń, w ktόych dominował papierosowy dym i ciasnota. Wspόłczesna gastronomia wiedeńska ukradła słynną nazwę, tworząc przy Spiegelgasse 2, Bar-Kabarett-Disco-Fledemaus, w ktόrym odbyło się szereg wieczorόw autorskich: Andre Heller, Louise Martini. Obecny bar jest sceną, ktόra nie nawiązuje do tradycji.

Chat Noir w Paryżu i kultura kabaretu

Plakat kabaretu w Paryżu-Chat Noir,fot.ewasteinhardt

Chat Noir założył w 1881 roku Rudolphe Salis przy Boulevard de Rochechovart w dzielnicy Montmartre. Kabaret był centrum literackiej i artystycznej awangardy Paryża, sceną spontanicznych, improwizowanych dialogόw, satyrycznych piosenek, politycznych debat między pisarzami, ilustratorami, kompozytorami i mlarzami. Gościem był Claude Debussy i pianista Erik Satie. Styl lokalu był trochę eklektyczny, począwszy od śedniowiecznych przedmiotόw po sztukę wspόłczesną, rzeźby, rysunki, szyldy. Ikoniczny czarny kot będący marką kabaretu stał się marką kultury kabaretu w ogόle. W „czarnym kocie” dużym powodzeniem cieszył się tzw. teatr cieni, ktόry zapoczątkował kulturę kina. Na scenie kabaretu eksperymentowała ze światłem amerykańska tancerka Loie-Fuller. Olbrzymie kolorowe chusty w błyszczącym, rażącym świetle, w dynamice i ruchu tworzyły sekwencje filmowe. Henri de Toulouse-Lautrec stworzył serię litografii inspirowanych tańcem Fuller. Najsłynniejsi paryżanie, światowe sławy byli gośćmi „kota”. Właściciel kabaretu na Montmartre powiedział: „… Czym jest Montmartre? Niczym! Czym być powinien? Wszystkim!”

Plakat kabaretu w Paryżu-Chat Noir, fot.ewasteinhardt

Cabaret Voltaire i ruch Dada

Plakat artystycznej kawiarni w Zurychu , fot. ewasteinhardt

Lokalna prasa Zurichu podała do wiadomości 5.02.1916 roku, że otwiera swoje podwoje artystyczne knajpa o nazwie Cabaret Voltaire. Pod tą nazwą skupiona była grupa artystόw uprawiająych sztukę eksperymentalną. Wpływ na ich działalność miał kubizm, ekspresjonizm, futuryzm i prymitywizm, ktόre to wpływy były widoczne w teatrze, tańcu, poezji. Kabaret znalazł swoje miejsce w restauracji, gdzie podkreślał odrębność poprzez wystrόj. Niebieskie ściany, czerwone obrusy, maski i plakaty. Kolorowy, zawsze wypełniony po brzegi lokal był mieszanką galerii, salonu, teatru i nocnej kawiarni. Groteskowe wykłady, pokazy masek, afrykańskie rytmy instrumentalne, dyskusje o literaturze, ktόrej towarzyszyła dekonstrukcja języka, dekonstrukcja znaczeń literackich. Tak narodził się dadaizm będący jak go często nazywano „podrόżą do nikąd” albo „zwariowaną zabawą o nic”. Podczas gdy okrucieństwo pierwszej wojny światowej zabijało życie towarzyskie, sztuka prόbowała stworzyć nowy porządek odwracając uwagę od brutalnych wydarzeń. Szwajcaria będąc krajem neutralnym umożliwiała schronienie intelektualnemu światu.

Spirytualny Cabaret Voltaire był sceną „ad hoc” dla emigrantόw, amatorόw, artystόw i doskonałym miejscem rozwoju dadaizmu. Według zasady, codziennie tworzymy poezję życia, czytano teksty: Wassiliego Kandinskiego, Voltaire’a, Christiana Morgensterna, Alfreda Liechtensteina, przy muzyce Claude’a Debussyego, Sergeja Rachmaninowa. Często śpiewao po francusku, duńsku, niemiecku i po polsku. „Niech żyje absurd!”, taki okrzyk był ich manifestem.

Bohemia w Londynie – Club Cave of the Golden Calf

Latem 1912 roku cyganeria artystyczna Londynu otwiera przy Regent Street Variete, klub na wzόr wiedeńskiego Fledermaus. Ikoną kabaretu staje się charyzmatyczna Frida Strindberg posiadająca niekwestionowany autorytet wśrόd artystόw i wpływ na nich. Paleta propozycji artystycznych była ogromna: opery, skecze, awangardowe liryki, erudycyjne wykłady, studium światła i postaci. Charakter wystąpień był żywy, dążył do poszukiwania tożsamości występująych, często wymykał się wszelkim interpretacjom. Kabaret był epicentrum życia londyńskiej elity i arystokracji. Frida Stindberg otaczała się futurycznymi pisarzami, znawcami teatru, stworzyła miejsce ktόre było antidotum na klasyczne bary nocne stolicy. Jak i wiele innych eksperymentalnych barόw owego czasu, także Cave nie wytrzymuje nacisku finansowego i po wyjeździe Fridy do Ameryki zamyka swoją działalność.

Klub Bal Tic Tac w Rzymie i futuryzm

Plakat kabaretu BalTikTak w Rzymie

Futurystyczne manifesty prόbujące zmienić życie i świat dotarły też do Rzymu, gdzie „opera d’arte totale” adorowała tzw. sztukę całkowitą. Ubrania, meble, rzeczy codziennego użytku, zabawki, reklama, powinny prezentować konsekwentnie jeden styl odrόżniając się jednak oryginalnością motywu. Futurystyczna dekoracyjność dominowała w nocnym klubie Tic Tac, figuratywne postacie tancerzy zdobiły ściany sprawiając wrażenie, jakby sufit i ściany też były w ruchu. Taki wizualny żart pełen aluzji i kaprysu. W rzymskim Tic Tac-u po raz pierwszy grano muzykę jazzową a kabaret Del Diavolo zabawiał publiczność teatrem lalek z szerokim spektrum tematyki politycznej, parodii, sięgając po sceny z Dantego wzięte. „Do diabła z tobą …”, taki oto szyld zapraszał widzόw do odwiedzenia sceny. Właściciel Tic Taca  – Giacomo Balle, podobnie jak Wiedeńskie Warsztaty, zajmuje się w latach 1912-1914 produkcją rzeczy rόżnych: futurystyczne instrumenty muzyczne, pudełka, meble, rzeźby, gobeliny. W myśl „sztuki całkowitej”, totalnej, wyposaża swόj dom, ktόry pόźniej udostępnia publiczności do zwiedzania. Prywatne domy sztuki „Case d’Arte” były modne tuż po pierwszej wojnie światowej. Szereg futurystycznych twόrcόw poszło śladem Giacomo Balla, wprowadzając dogmaty skrajnego funkcjonalizmu do eleganckich willi.

Into the Night. Die Avantgarde im Nachtcafé. Bary, kabarety, kluby, teatrzyki, ktόre żyły nocą, ich goście przyczyniali się do narodzin nowych kierunkόw w sztuce, nowych technik teatralnych, malarskich, rzemieślniczych. Kształtowali nowe społeczeństwo, swoją odwagą twόrczą zafascynowali całe następne pokolenie.

Fragmenty artykułu ukazały się w piśmie “Polonika”nr 281, Listopad/grudzień 2020

Leave a comment