W wiedeńskim Muzeum Sztuki Użytkowej (MAK) od maja do października trwa bardzo ciekawa wystawa. Pokazuje dorobek 180 kobiet związanych z Wiedeńskimi Warsztatami (WW). Zobaczyć można aż 800 różnych eksponatów, w tym wiele pokazanych po raz pierwszy.
Artyści i rzemieślnicy Wiedeńskich Warsztatów (WW) całą swoją twórczość poświęcili estetyce dnia codziennego, zarówno w aspektach wygody, jak i dekoracyjności. Chociaż działalność ta trwała tylko 30 lat, ich design i styl ukształtował cały wiedeński modernizm. Kobiety artystki przyczyniły się znacząco do sukcesów kierunku, chociaż nie zawsze i wystarczająco podkreślano ich rolę. Za prawdziwe ikony uważane są Gudrun Baudisch, Mathilde Flögl i Vally Wieselthier, ale były jeszcze tworzące w ich cieniu: Martha Alber, Rose Krenn czy Anna Wirth.
Filozofia WW”
Artystki wiedeńskich WW tworzyły we wszystkich dziedzinach sztuki, nie tylko użytkowej i rzemieślniczej. Ich zachwycające projekty szybko przyczyniły się do rozkwitu rzemiosła artystycznego. W większości ukończyły one artystyczne wiedeńskie szkoły, w których nauka była dla kobiet dozwolona. Początkowo kształcono tam studentki w zakresie malarstwa dekoracyjnego i floralnego. Stopniowo jednak poszerzano obszar kształcenia o tematykę tkactwa koronkowego, techniki ceramiczne, szklarskie i techniki emaliowania. W 1899 roku Wiedeńska Szkoła Sztuk Stosowanych, znana także jako Artystyczna Szkoła Rzemieślnicza pod kierownictwem Kolomana Mosera i Josefa Hoffmanna, obejmuje zakresem nauczania wszystkie dziedziny sztuki i rzemiosła, hołdując idei sztuki całkowitej i jej syntezie. Rezultatem poszerzenia obszaru nauk staje się współpraca z producentami – i tak produkty trafiają prędko do wiedeńskich domów.
Jutta Sika i Therese Trethon projektują serwisy, których produkcji podejmuje się manufaktura Josefa Böck. Zaprojektowane tkaniny przez Else Unger wykonują natomiast zakłady Backhausen & Söhne. Else Unger projektuje meble, Gisela von Falke ceramikę.
Dwie ostatnie artystki razem z Mariettą Peyfuss zakładają w 1901 roku Stowarzyszenie „Wiedeńska Sztuka Domu”, które było prekursorem Wiedeńskich Warsztatów. Stowarzyszenie stawiało znak równości między rzemieślnikiem a projektantem. Wyprodukowane przedmioty wyróżniały się pięknem, indywidualnością, ekskluzywnością, niezależnie, czy ich funkcja była dekoracyjna, czy też użytkowa. Rzemiosła metaloplastyki, introligatorstwa, wyrobów skórzanych, drewnianych czy też krawiectwa łącznie tworzyły WW, styl nieskomplikowany i geometryczny, w którym chętnie sięgano po formy radykalne, kontrasty czerni i bieli, kwadraty i szachownice. Styl ten był alternatywą wobec bujnego Art Noveau i miał duży wpływ na współczesnych projektantów.
W 1916 roku WW zakłada osobny Warsztat Artystyczny, który zwraca na siebie uwagę prasy i społeczeństwa z racji zatrudnienia kobiet. Padały dziennikarskie określenia, że WW to „kuchnia” pełna młodości, śmiechu, czaru, gdzie rzadko spotkać można było męskiego osobnika. Pojawiły się produkty „delikatnej ręki”, początkowo prace graficzne: kartki pocztowe, życzenia, krajobrazy, ale wnet dołączyły moda, biżuteria, ekstrawagancka ceramika, produkcja ciekawych wzorniczo materiałów tekstylnych.
W 1911 roku powstaje osobny oddział mody WW, który wydaje katalogi „Mode Wien”, organizuje pokazy w obecnym budynku MAK-u. Poczynania te odbywają się w trudnym okresie pierwszej wojny światowej. Sprzedaż produktów WW, w tym koronki, lampy i materiały, prowadził oddział stowarzyszenia przy Kärntner Straße 32.
Krytyka i moda
Projekty kobiece WW były ostro krytykowane, ale też spotykały się z uznaniem. Sytuacja ekonomiczna po pierwszej wojnie światowej ukształtowała wizerunek samodzielnej i pomysłowej: krótkie włosy, papieros w dłoni, ekstrawagancja. Sztuka było jednak zajęciem elitarnym, a same artystki często wywodziły się z zamożnych rodzin. „Znudzone panny, które zajmują się batikowaniem tekstylnym” – tak określa je Adolf Loos i złośliwie dodaje: „panny, które chcą się nazywać artystkami”. Julius Klinger, znany grafik, określa ruch kobiecy WW jako „babska sztuka rzemieślnicza”. Tymczasem dokonania artystek były ekspresyjne, ale wcale nie tak „słodko kobiece”. Zwłaszcza tworzona przez nie moda wnosi duży powiew nowoczesności.
Ciekawe, że projektowanie było domeną kobiecą, ale odbierane jako męski sukces.
W pierwszych dekadach XX w. moda damska zmienia się zasadniczo. Spodnie awansują do codziennego ubioru, także zawodowego i sportowego. Pionierskie prace wykonywały siostry Flögle. One to pracowały nad projektami razem z Gustawem Klimtem i Juttą Sika. Spokrewniona z Kolomanem Moserem Magda Mautner-Markhof nie tylko wykłada w Artystycznej Szkole Rzemieślniczej, ale i organizuje w 1908 roku z innymi artystkami Kunstschau wystawę ubrań.
Po 1914 roku Muzeum Sztuki i Przemysłu (współcześnie MAK – Muzeum Sztuki Stosowanej) inscenizuje wystawy, które mają na celu ożywić osłabiony rynek tekstylny. Wystawy te mają zachęcić do zakupów patriotyczno-rodzinnych. Ukazują się katalogi prezentujące modę różnych salonów w ciekawej i ekspresyjnej formie graficznej „Życie damy”, „Jesienna moda 1918”. Katalogi wyróżniały się artystycznymi projektami, zarówno jeśli chodzi o krój, jak i dobór materiałów. Valerie Petter, Vally Wieseltheir, Gertrud Weinberger, Rose Krenn, Mathilde Flögle – to nazwiska, które ciągle powtarzają się w dokonywaniach artystycznych dla WW. Szczególnie Mathilde Flöge odznaczała się w swoich pracach różnorodnością, tworząc zarówno kostiumy, jak i kapelusze, torebki, modne dodatki. Maria Likarz pracuje dla teatru i rewii, wykonuje biżuterię. Likarz była artystką polskiego pochodzienia, urodzoną w Przemyślu w 1893 roku. Wyróżniała się w swoich pracach nad wzornictwem tekstylnym dużym smakiem, wyczuciem koloru i wrażliwością artystyczną. Projekty tkanin WW były zresztą skarbnicą graficznych możliwości. Wyroby modowe WW odznaczają się dopracowanymi detalami, każdy z nich jest swoistym, bardzo przemyślanym, dziełem sztuki.
Odważna i niekonwencjonalna ceramika
Obok mody prężnie rozwija się odważna, ekspresyjna ceramika. Prowadząca warsztaty ceramiczne WW w latach 1927-1928, wielokrotnie już wspominana Vally Wieselthier i jej protegowane artystki, Kitty Rix i Gudrun Baudisch, tworzyły wazy i rzeźby, które nie dały się podporządkować przyjętym normom. Szczególnie zachwyca odwagą cykl „Głowy” Vally Wieselthier, przedstawiający kobiece głowy. Widać na nich wyzywająco wymalowane usta, twarze kobiet wyrażają silną osobowość.
Formalne eksperymenty, rewolucyjne podejście do rzeźby i ceramiki, nawet odejście od dokładności warsztatowej z zaznaczeniem siły wyrazu stały się nowym wyznacznikiem tego stylu.
Kobiece „WW”
Okres po I wojnie światowej to okres emancypacji artystycznej kobiet, manifestowany poprzez wygląd, a także w sferach seksualności i obyczaju. Działalność artystyczna, jak i życie prywatne kobiet WW było pełne ognia. Złośliwi krytycy ubolewali nad zbyt kobiecym charakterem zakładów, a niektórzy posunęli się jeszcze dalej. Kiedy porażką zakończyło się uczestnictwo WW w Międzynarodowej Wystawie Przemysłowej w 1925 roku w Paryżu, winą obciążono właśnie kobiecy skład.
Odejście od funkcji użytkowej na korzyść indywidualizmu i wyszukanego smaku sprawiło, że artystki WW stworzyły niezapomniany styl dawnego Wiednia, który dzisiaj jeszcze możemy spotkać w wiedeńskich mieszkaniach, antykwariatach i urzędach.
Die Frauen der Wiener Werkstätte
5.05.2021-3.10.2021
MAK, Stubenring 1, 1010 Wien
Tekst ukazał się w piśmie „Polonika” nr 284, maj-czerwiec 2021
