Wiedeń 1900 roku był pulsującą życiem i pełną kontrastów społecznych metropolią nad Dunajem. Ta różnorodność leżała u źródeł modernizmu w ówczesnej Europie.
Wystawa „Wiedeń 1900” pokazuje miasto w epoce jego rozkwitu. Co to jest nowoczesność? Otwartość na świat, nowe trendy, technologie – nasuwa się natychmiast w odpowiedzi. Wiedeń w 1900 roku był siłą napędową dla burzliwych ruchów odnowy we wszelkich dziedzinach sztuki, literatury, rzemiosła i prądów filozoficznych.
Historyczny przełom
Paradoksalne jest to, że przebudzenie nastąpiło w czasie, kiedy w austriacko-węgierskiej monarchii kipiały walki polityczne, miały miejsce rozruchy społeczne, różnicowały się interesy poszczególnych grup narodowych. Może właśnie ta sytuacja sprzyjała przeobrażeniom, jakie zaszły między 1870 a 1930 rokiem. Rozwijający się wtedy historyzm wiedeński był malowniczą uwerturą dla dzieł Hansa Makarta i jego kanonu w sztuce. Tak zwany „korowód Makarta” przedstawia 25. rocznicę ślubu cesarza Franza Josepha i jego żony Elisabeth, będącą jedną z ostatnich imperialnych uroczystości tej epoki. Inscenizacja pokazuje wyidealizowaną wizję Ringstrasse, tj. reprezentacyjną promenadę, przy której powstało dwanaście gmachów publicznych, wśród nich opera, teatr, muzea, parlament, uniwersytet i ratusz. Ringstrasse miała być ukoronowaniem siły prężnego imperium, stała się jednak symbolem upadku dynastii habsbursko-lotaryńskiej.
Także Gustav Klimt jest przedstawicielem historyzmu, ale jego rozwój artystyczny kieruje się ku secesji, której był przecież jednym z założycieli. Klimt daje się ponieść nowym ideom, biorąc udział w architektonicznych projektach razem z bratem Ernstem Klimtem i Franzem Matschem. Obok mitologicznych i alegorycznych prac typowych dla historyzmu pojawiają się bardziej ostrożne i powściągliwe w wyrazie prace Emila Jakoba Schindlera i Tiny Blau.
Historyzm i impresjonizm powoli ustępują miejsca rodzącej się w 1897 roku wiedeńskiej secesji, której zadaniem jest łączenie sztuki z życiem realnym i podniesienie rzemiosła do rangi artystycznej. Według tej koncepcji rodzą się Wiedeńskie Warsztaty (Wiener Werkstätte), które zakładają w 1903 roku Josef Hoffmann, Koloman Moser i Franz Waerndorfer.
Wiedeńskie Warsztaty i architektura
Powstające wtedy Wiedeńskie Warsztaty („ww”) to fabryka rzemiosła wszelkiego. Styl warsztatów charakteryzował się prostymi liniami i geometrycznymi kształtami. Motywy „ww” to motywy wiedeńskiej secesji. Popularnością cieszyły się dekoracje oparte na formach roślinnych, np. słoneczniki, a także postacie kobiece, głowy i maski. Posługiwano się także wzorami z kwadratów i trójkątów. Wykorzystywano ciekawe liternictwo. Oprócz mebli i tkanin tworzono artystyczne szkło, ceramikę, jubilerstwo i złotnictwo. Także motyw kwiatów przewija się tam z całym swym bogactwem. Dekoracja geometryczna występuje w biżuterii, której forma sprowadza się do kół, trapezów, rombów i trójkątów. Te formy są widoczne w meblach, lampach i kinkietach.
Warsztaty w latach 1903-1932 proponowały odnowienie sztuki na zasadzie rzemiosła. Miały na celu stworzenie z Wiednia stolicy dobrego gustu w dziedzinie architektury wnętrz. Założeniem było, aby projektant, artysta, rzemieślnik i technik współpracowali ze sobą. Twórcy tego ruchu zrewolucjonizowali rzemiosło. Porzucili naśladownictwo historyzmu, aby wkroczyć do mieszkań bogatej burżuazji z formami nowoczesnymi. Ruch artystyczny „ww” pozostawił po sobie w Wiedniu i okolicach, także w Europie, masę piękna użytkowego. Do dzisiaj spotykamy w bankach, kawiarniach czy instytucjach meble z giętego drewna braci Thonet, „powyginane” wieszaki na ubrania, figurki porcelanowe, gdzie widnieje magiczne „ww”.
Wiedeńskie Warsztaty były najważniejszym ruchem artystycznym po prężnej wtedy secesji. Dla „ww” pracowali Egon Schiele, Gustav Klimt, Oskar Kokoschka, Josef Hoffmann, Koloman Moser.
Wystawa prezentuje ciekawe dzieła Warsztatów, ale też Wiedeń jako architektoniczną mekkę z Ottonem Wagnerem na czele. Wagner był przecież jednym z ojców architektury XX wieku, zarzucił niepotrzebną dekoracyjność zastępując ją prostotą, użytecznością i jakością materiału. Bez niego nie byłoby ani secesji, ani grupy Klimta, ani sztuki stosowanej.
Sztuka i nauka
Taniec, psychologia, moda, fotografia, muzyka, plastyka. W każdej z tych dziedzin zachodzą niewyobrażalne zmiany. Taniec uwalnia się powoli z rygorów baletu klasycznego, centralną rolę odgrywają tancerze, ich osobowość i innowacyjność ruchu.
Zygmunt Freud publikuje w 1899 roku swoje dzieło o znaczeniu snów „Die Traumbedeutung”. Kamieniami węgielnymi teorii Freuda są założenia o istnieniu nieświadomych procesów psychicznych, znaczeniu seksualności i kompleksu Edypa.
Filozofowie tacy jak Schopenhauer i Nietzsche, poeci tacy jak Goethe czy Schiller, powieściopisarze tacy jak Karol Dickens i George Eliot – wszyscy oni już podkreślali znaczenie nieświadomych myśli i uczuć. Freud jednak określił je i zdefiniował.
Fotografia była wtedy młodą sztuką, ale miała już swoich cenionych twórców: Moritz Nähr, Heinrich Kühn, Dora Kallmus. Sztuka krawiecka dokonuje przełomowych zmian w ubiorze kobiety. Słynna już wtedy kreatorka mody Emilie Flöge uwalnia ciało kobiety z gorsetu, pozwalając na swobodę ruchu. Arnold Schönberg, twórca dodekafonii, kompozytor i malarz, także wpisuje się w epokę swoimi dokonaniami.
Ekspresjonizm, pluralizm, magiczny realizm
Wystawa „Wien 1900” obejmuje swym rozmachem szeroki wachlarz zagadnień. Austriacki ekspresjonizm ze swoją specyfiką reprezentują wybitne nazwiska: Richard Gerstl, Oskar Kokoschka (Oskar Kokoschka ma też swoją wystawę monograficzną w Leopold Museum), Egon Schiele, Anton Faistner, Max Oppenheimer, Anton Kolig, Herbert Boeckl. Artyści poszukują nowych stylów w malarstwie, przedstawiają człowieka z jego wrażliwością, stawiając go jako temat główny, z zagubieniem, wewnętrznym rozdarciem czy w ekstazie. Eksponowany jest także mniej znany Arnold Schönberg. Można nie tylko posłuchać jego kompozycji, ale i obejrzeć jego autoportrety i studia malarskie. Zachwycający jest Richard Gerstl, którego malarstwo ekspresjonistyczne czasem nie znajduje formy. Autor nigdy nie prezentował swoich obrazów za życia, które poświęcił bez reszty filozofii, literaturze i muzyce. Szeroko prezentowany jest oczywiście Egon Schiele, jego obrazy olejne, grafiki, rysunki, w których rozprawia się z życiem, seksualnością i tematem śmierci.
Rok 1918
Koniec I wojny światowej, upadek monarchii i powołanie do życia republiki powoduje regresję Wiednia jako metropolii i wiodącego ośrodka kultury. Równocześnie odejście takich osobowości jak Gustav Klimt, Egon Schiele czy Otto Wagner powoduje wygaśnięcie siły witalnej miasta. Do tego dochodzą zła sytuacja ekonomiczna i polityczna okresu międzywojennego. Sztuka tego okresu skupia się na poszukiwaniu nowych form i rzeczowości, wkrada się kubizm i konstruktywizm. Nowa generacja, doświadczona okrucieństwem I wojny światowej, szuka porządku i klarowności przekazu.
Ciekawy jest fakt, że pomimo poszukiwań prostoty wielu artystów, broniąc się przed
depresyjnymi wspomnieniami wojennymi, popada znów w idealizowanie swojej sztuki (magiczny realizm). Wiedeńskie grupy artystyczne (Hagebund) próbują się w latach 20. na nowo skupić na działalności wystawienniczej. Nadchodzące lata prędko przyniosą prądy rodzącego się faszyzmu. Wielu artystów austriackich, naukowców, literatów zostało zmuszanych do współpracy albo emigracji, wielu zamordowano.
Wystawa, która na 3 tys. m kw. prezentuje aż 1300 eksponatów, jest przechadzką po różnych stylach w sztuce, które wtedy rodziły się w stolicy, promieniując poza jej granice. Przypomina i porządkuje cały ogrom zagadnień tej epoki w dziedzinach malarstwa, architektury, muzyki i nauki przełomu wieków XIX i XX.
Wien 1900.
Aufbruch in die Moderne
Leopold Museum, 7.,
Museumsplatz 1
Otwarte:
codziennie 10.00- 18.00
oprócz wtorków,
czw. 10.00 – 21.00
Artykuł ukazała się w piśmie „Polonika” nr 272, maj/czerwiec 2019
